دروازه سنگی شهر خوی، تنها دروازه سنگی باقی مانده از حصار شهر خوی است که با توجه به موقعیت خاص جغرافیایی ایران در گذشته‌های دور علاوه بر این که معبر ورودی این شهر محسوب می‌شد از این منطقه نیز در برابر هجوم دشمنان و بیگانگان محافظت می‌کرد. دروازه سنگی در استان آذربایجان غربی و شهر خوی قرار دارد. بعضی از مورخین و محققین دروازه سنگی را به دوره ایلخانی و به زوجه « آبا قاخان» نسبت می‌دهند و برخی دیگر نیز آن را مربوط به دوره قاجار می‌دانند. از آنجا که آخرین حصار شهر که به دستور «عباس میرزا نایب السلطنه» ساخته شده بود تا سال ۱۳۲۰ بر جای بود و قسمت‌هایی از آن نیز تا چند سال پیش در بافت قدیمی شهر دیده می‌شد، چنین به نظر می‌رسد مجموعه دروازه سنگی در همان دوره قاجار ساخته شده‌باشد.
نام این اثر تاریخی ارزشمند که در شرق خیابان طالقانی و جنوب بازار قدیمی خوی واقع شده، در زبان محلی «قالاقاپسی» است و همه آن را به نام دروازه سنگی می‌شناسند. دروازه سنگی، به عنوان تنها دروازه باقیمانده از تاریخ کهن ایران، با شماره ۸۰۸ در فهرست آثار ملی کشور ثبت شده‌است.
تنها دروازه بازمانده از حصار شهر خوی
پیش از این و تا ۶۰ سال گذشته در اطراف شهر، دیواری خشتی با ۴ دروازه وجود داشت که همچون یک حصار شهر را در خود حفظ کرده و با داشتن برج‌های دیده‌بانی و خندق در پیرامون خود، محیط امنی را برای مردم به وجود آورده بود. به جز دروازه سنگی، دروازه‌های دیگری نیز وجود داشته که امروزه مردم با نام‌های دروازه شهانق یا شوونه قاپوسی، دروازه محله یا قالاقاپوسی یامحله قاپوسی، دروازه چورس یا دروازه ماکو و دروازه شوراب یا دروازه تبریز از آنها یاد می‌کنند. اما از آن همه دروازه‌ها تنها همین دروازه سنگی توانسته ناملایمات روزگار را تاب بیاورد و در این شهر بماند.
در جلوی دروازه سنگی خندقی به عمق ۱۰ متر و عرض ۳۰ متر وجود داشت که یک پل معلق بر روی آن تعبیه شده‌بود. به هنگام احساس خطر و حمله بیگانگان، این پل به بالا کشیده می‌شد تا دشمن نتواند از حصار بگذرد و وارد شهر شود. کاروان‌ها و بازرگانان و مردم عادی نیز از طریق دروازه سنگی به داخل شهر رفت و آمد می‌کردند. به هنگام شب دروازه سنگی بسته می‌شد و اگر کسی پیش از غروب آفتاب خود را به شهر نمی‌رساند مجبور می‌شد در پشت دروازه سنگی، شب را به صبح برساند.
در گذشته مردم از طریق دروازه سنگی به شهرهای سلماس و ارومیه می‌رفتند اما امروزه گسترش و توسعه شهر سبب شده تا این بنای تاریخی در بافت جدید قرار گیرد و قسمت شمالی آن به بازار قدیمی خوی متصل شود. دروازه سنگی در روزگاران گذشته وقایع بسیاری را به چشم دیده و در برابر آنها سکوت کرده است. مهاجمان ارمنی و عثمانی بارها خواستند تا این حصار را از بین ببرند و وارد شهر شوند اما دروازه سنگی استوار ایستاده تا از قلب تاریخ برایمان سخن بگوید، هنوز هم آثار گلوله‌های آنان بر تن این دروازه دیده می شود.
معماری دروازه سنگی
دروازه‌های ایران در گذشته دو نوع بودند: دروازه‌های سنگی و دروازه‌های آجری. دروازه سنگی تنها نمونه باقیمانده از نوع خود است که شکوه تاریخ باستانی ایران را به رهگذران نشان می‌دهد.
نویسنده و مورخ فرانسوی به نام کنت دو گوبینو، معماری دروازه سنگی را به بناهای قاهره تشبیه می‌کند و در نوشته‌های خود از آن اینگونه سخن می‌گوید:«خوی شهر دلپذیری است، دروازه سنگی زیبایش به شیوه بناهای قاهره، از مرمر سیاه و سفید ساخته شده‌است و من نظیر آن را در هیچ جای دیگر ایران ندیده‌ام و این دروازه بلافاصله به بازار باز می‌شود.»
به طور کلی در ساخت دروازه سنگی از دو نوع مصالح آجر و سنگ استفاده شده و می‌توان بنای آن را به دو قسمت تقسیم کرد:
- ضلع شمالی دروازه سنگی: بازار قدیمی خوی به ضلع شمالی دروازه منتهی می‌شود که در ساخت آن از آجر استفاده شده و طاق جناقی دارد.
- ضلع جنوبی دروازه سنگی: این قسمت به صورت کاملا موزون و هماهنگ نماسازی شده است و سنگ‌های خاکستری و سیاه به صورت یکی در میان بر روی هم قرار گرفته‌اند. این چیدمان در نهایت به یک قوس نیم دایره (هلال) می‌رسد و دو شیر ساده در دو طرف این قوس مشاهده می‌شود که به شکل ایستاده حجاری شده‌اند.